27.10.2023
Coraz częściej w kontekście Chińskiej Republiki Ludowej mówi się o rosnących aspiracjach ChRL do redefinicji globalnego ładu, odzwierciedlającego rosnącą rolę Chin w stosunkach międzynarodowych. Wzmianki te nie są bezpodstawne, gdyż w ostatnich latach odnotowano ilościowy wzrost wezwań chińskiej dyplomacji do reformy Organizacji Narodów Zjednoczonych, która zgodnie z przekazem płynącym z Pekinu, ma „stać na straży systemu międzynarodowego w jego centrum”. W tym kontekście, Chiny próbują zwiększyć swój wpływ na formowanie globalnej agendy poprzez wzrost jej znaczenia w debatach i obradach samej Organizacji. ChRL wyraźnie poszukuje partnerów do „międzynarodowego jednogłosu” wśród państw rozwijających się. Zdecydowany zwrot ku państwom Globalnego Południa spowodowany jest serią niepowodzeń chińskiej dyplomacji w prowadzeniu inwestycji i skutecznej dyplomacji w szeroko rozumianym Zachodzie oraz – przede wszystkim – napiętymi stosunkami na linii Pekin-Waszyngton. Wydaje się więc, iż próba redefinicji układu globalnego konkretyzująca się poprzez zdecydowany zwrot ku państwom rozwijającym się jest alternatywnym scenariuszem dla Pekinu i realizuje się na zasadach relacyjności, co ideologicznie jest głęboko zakorzenione w praktyce międzynarodowej Chińskiej Republiki Ludowej. Koresponduje to z aktualnymi działaniami ChRL w ramach Grupy 77 (G77) oraz chińskich przedsięwzięciach takich jak inicjatywa Pasa i Szlaku oraz Grupa Przyjaciół Globalnej Inicjatywy Rozwoju.
G77 i Grupa Przyjaciół Globalnej Inicjatywy Rozwoju
Jako stały członek Rady Bezpieczeństwa ONZ, Chiny aktualnie skupiając się głównie na rozwoju stosunków z państwami Globalnego Południa, w oficjalnej narracji pozostają zaangażowane w ochronę interesów tychże. Szczyt G77+Chiny, który odbył się we wrześniu 2023 roku w Hawanie wpisywał się w to zjawisko. Podczas szczytu, sekretarz generalny ONZ Antonio Guterres apelował w Hawanie o „stworzenie świata bardziej sprawiedliwego dla krajów na drodze rozwoju”. Podczas tego samego wydarzenia, wicepremier Chin Li Xi ostrzegł przedstawicieli państw rozwijających się „przed zagrożeniami płynącymi z unilateralizmu i hegemonizmu ze strony niektórych krajów rozwiniętych, które stosują jednostronne sankcje, zakłócają globalne łańcuchy dostaw i ignorują prawa i interesy krajów rozwijających się”. I choć Chiny nie są członkiem-założycielem grupy G77, która powstała w 1964 roku w okresie izolacji Chin na arenie międzynarodowej, to obecnie Grupa stanowi bardzo ważne narzędzie w polityce ChRL, szczególnie w ramach ONZ. G77 zawiązało się w celu ochrony wspólnych interesów gospodarczych, promowania współpracy i solidarności a także zwiększenia wpływu krajów Globalnego Południa na politykę światową. Chiny uważające się za część świata rozwijającego się popierają postulaty G77, w szczególności te związane z reformą systemu międzynarodowego, walki z ubóstwem oraz realizacji celów zrównoważonego rozwoju (SGDs). Pomimo statusu państwa rozwijającego się, Chiny wykorzystując asymetrię w stosunkach dwustronnych z każdym z grupy 135 państw rozwijających się, stały się ich największym darczyńcą w ramach dialogu bilateralnego, zwłaszcza w Afryce oraz Azji. Koalicja G77+Chiny stanowi 136 ze 193 członków ONZ. W ramach Grupy, Chiny opanowały zdolność do prowadzenia wielopłaszczyznowej polityki, skutkującej wieloma – niezbędnymi z mocarstwowego punktu widzenia – zaletami. Należą do nich: możliwość inkorporacji chińskiego dyskursu do obiegu międzynarodowego; dzielenie się „doświadczeniem” w zakresie rozwoju gospodarczego, realizowanego w ramach UNDP (United Nations Development Programme), poprawa wizerunku międzynarodowego poprzez uznanie Chin jako państwa, które walczy o interesy i prawa krajów Trzeciego Świata; wywieranie większej presji na decyzje związane z finansami, handlem i rozwojem międzynarodowym; nacisk na reformę systemu ONZ uwzględniającą rosnące potrzeby państw rozwijających się i ich reprezentację na najwyższym szczeblu – w tym w szczególności RB ONZ; promowanie zrównoważonego rozwoju; wspieranie “sprawiedliwości społecznej” w ramach ILO (International Labour Organisation) a także promocja „chińskiej interpretacji” praw człowieka w krajach rozwijających się, która miałaby bardziej odpowiadać „warunkom krajowym”. W związku z tym, znaczenie G77 dla realizacji celów polityczno-gospodarczych było wielokrotnie wzmacniane poprzez wypowiedzi czołowych chińskich dyplomatów. Wang Yi w 2022 roku podczas ministerialnego spotkania Grupy podkreślił, iż współpraca Chin z G77 jest najważniejszą multilateralną platformą współpracy dla państw rozwijających się. W obliczu prowadzenia polityki zogniskowanej na własne rozwiązania w tym zakresie – w szczególności BRI – należy podkreślić wagę tego twierdzenia, akcentując znaczenie G77 w polityce zagranicznej Chin w ramach ONZ. W Chinach naturalnie trwa dyskusja na temat roli Globalnego Południa w stosunkach międzynarodowych. Już w 2021 roku Zhang Yunling, ekspert Chińskiej Akademii Nauk Społecznych wskazał, iż zmieniła się już równowaga sił między krajami rozwiniętymi a krajami rozwijającymi się. Zaznaczył również, iż w przeszłości „punkt wzrostu chińskiej gospodarki” zależał na krajach rozwiniętych, natomiast „ten tradycyjny model nie może już dłużej trwać”. Taka wypowiedź jednoznacznie wskazuje, iż dalszy wzrost Chin musi być realizowany poprzez rozwój stosunków z państwami rozwijającymi się. Ponadto dla Chin jako aspirującego globalnego mocarstwa światowego, szczególnie ważna jest kwestia wspomnianej wcześniej inkorporacji „chińskich rozwiązań rozwojowych” w innych krajach rozwijających się. Motywacja ta była również podkreślana przez Wang Yi podczas wspomnianego wyżej spotkania ministerialnego, aby kraje „uczyły się od siebie nawzajem”. W tym celu szczególnie ważna jest również działanie zgodnie z chińską koncepcją „kręgu przyjaciół” (chin. pengyou quan). Oznacza to, że Chiny stawiają na relacyjność i kultywowanie nieformalnych układów jako główny modus operandi działań w polityce zagranicznej. Takie podejściem skutkuje m.in. powstaniem Grupy Przyjaciół Globalnej Inicjatywy Rozwoju (Global Development Initiative Group of Friends – GDI-GF). Grupa została anonsowana w 2021 roku z inicjatywy przewodniczącego Xi Jinpinga, natomiast jej formalne utworzenie datuje się na styczeń 2022 roku w siedzibie ONZ w Nowym Jorku. Należy jednak wskazać, iż formalnie GDI-GF nie jest częścią Organizacji. Jak podają chińskie źródła GDI-GF charakteryzuje się inkluzywnością a jej głównym celem jest „wymiana poglądów i dobrych praktyk” dotyczących realizacji celów zrównoważonego rozwoju (SGDs) i wdrażanie Agendy 2030. Pomimo obietnic o inkluzywności, należy obiektywnie wskazać, iż przedstawiciele szeroko pojętego Zachodu co do zasady nie są jej członkami. Ponadto szczyty organizowane przez Pekin są chronicznie niedoreprezentowane, jeśli chodzi o przedstawicieli Europy Środkowej, Zachodniej a także Ameryki Północnej. Po części dotyczy to również przedstawicieli państw Globalnego Południa, czego najlepszym przykładem było Forum Pasa i Szlaku w październiku 2023 roku. Poprzednie Forum, zorganizowane w 2019 roku zgromadziło 37 głów państw i szefów rządów co w porównaniu z tegorocznym wynikiem 23. przedstawicieli najwyższego szczebla (wraz z Xi Jinpingiem i Li Qiangiem) z całą pewnością należy uznać za rozczarowujące dla Pekinu. Co ważne, (z wyłączeniem ChRL) w Forum uczestniczyło 21. przedstawicieli państw najwyższego szczebla z czego 16. to reprezentanci grupy G77. Dodatkowo w wydarzeniu uczestniczyło pięciu przedstawicieli państw niższych rangą i wszyscy reprezentowali G77. Wobec powyższego, z 26. przedstawicieli państw obecnych na Forum, 21. reprezentowało również interesy Grupy 77. Warto podkreślić, iż niedoreprezentowanie jest „stałą bolączką” Chin. Z powodu niedoreprezentowania szczytów szefów rządów, któremu towarzyszyło rozczarowanie gospodarcze, mechanizm współpracy Chiny – Europa Środkowo-Wschodnia został przez Chiny – jeśli nie porzucony, to w najlepszym wypadku – tymczasowo wygaszony. Nie należy jednak oczekiwać, iż Chiny porzucą flagowy projekt polityczno-gospodarczy, który zainicjował Xi Jinping. Elastyczność Chin w tym zakresie polega na tym, iż mogą wystosować oficjalne zaproszenia dla głów państw z „mniej prestiżowych” kierunków geograficznych, wówczas ilościowo impreza będzie się nadal „bronić”. Podczas tegorocznego szczytu, status najważniejszych gości uczestniczących w forum uzyskali m.in. prezydent Federacji Rosyjskiej Władimir Putin (sic!), prezydent Argentyny Alberto Fernandez, prezydent Serbii Aleksandar Vucic, premier Węgier Viktor Orban czy prezydent Indonezji Joko Widodo, którego obecność na Forum połączono z oficjalną wizytą państwową. Ponadto w najwyższej randze na Forum stawili się przedstawiciele takich państw jak Kambodża, Mozambik, Pakistan, Uzbekistan, Chile, Kazachstan, Papua Nowa Gwinea, Wietnam, Kongo, Kenia, Rosja, Egipt, Laos, Serbia, Etiopia, Mongolia czy Sri Lanka. W Pekinie zapewne rozgorzała dyskusja nad zasadnością organizacji szczytów międzynarodowych i ich wpływowi na międzynarodowe Public Relations Chińskiej Republiki Ludowej. Niedoreprezentowanie serii szczytów a także publiczne eksponowanie osoby, na której ciąży nakaz aresztowania przez Międzynarodowy Trybunał Karny, długofalowo może przynieść negatywne skutki dla kolejnych przedsięwzięć międzynarodowych z wiodącą rolą Pekinu.
Wnioski
Biorąc pod uwagę wskazaną wyżej charakterystykę relacyjności, należy jednoznacznie stwierdzić, iż współczesna aktywność międzynarodowa ChRL skutkująca wdrożeniem szeregu „globalnych inicjatyw”, potwierdza przywiązanie Pekinu do stosowania zasad relacyjności. Globalna Inicjatywa na rzecz Rozwoju odnosi się do wspomnianego wyżej pragmatyzmu i elastycznego sposobu prowadzenia polityki zagranicznej, co w praktyce charakteryzuje się rozwijaniem stosunków gospodarczych, w imię racjonalności ekonomicznej. Wprowadzenie Globalnej Inicjatywy na rzecz Bezpieczeństwa odnosi się bezpośrednio do podnoszenia przez Pekin znaczenia dla dialogu i negocjacji realizujące się właśnie takimi postulatami na arenie międzynarodowej oraz próby przejęcia roli mediatora w konfliktach międzynarodowych. Cechy relacyjności dotyczące odmiennych systemów wartości i kultur znajdują natomiast odzwierciedlenie w Globalnej Inicjatywie Cywilizacyjnej. W kontekście próby umocnienia relacji międzynarodowych, dyplomacja ChRL ponownie realizuje głęboko zakorzenioną koncepcję dla prowadzenia polityki zagranicznej, odnoszącej się do Teorii Trzech Światów Mao Zedonga, gdzie ChRL została przedstawiona jako lider „biednego Południa”. Ponadto, Chiny od lat zaangażowane są w budowę własnej „sieć relacji”. Co do zasady, główną motywację stanowi ochrona interesów państw „trzeciego świata”, czyli grupy, z którą ChRL nadal się utożsamia, pomimo swojego międzynarodowego statusu globalnego mocarstwa. W istocie Pekin realizuje własne cele polityczne, dzięki rosnącemu wsparciu ze strony „państw niedoreprezentowanych” na arenie międzynarodowej. Znane są liczne przykłady mobilizacji potencjalnych uczestników „sieci relacji” przez Chiny, dzięki angażowaniu ich w licznych mechanizmach multilateralnych (np. FOCAC, China-CELAC, 16+1, C+5), inicjatywach (np. BRI) czy organizacjach międzynarodowych (np. ONZ) a także „luźniejszych” formą GDI-GF oraz G77. Tym samym Chińska Republika Ludowa konsekwentnie dąży do zwiększenia swojej roli w Organizacji Narodów Zjednoczonych i stara się promować swoje interesy na arenie międzynarodowej poprzez rozwijanie relacji z państwami Globalnego Południa. Wynika to częściowo z niepowodzeń chińskiej dyplomacji w sferze polityczno-gospodarczej z krajami Europy Zachodniej, Środkowej i Południowej, a także z napięć w relacjach z Waszyngtonem. W związku z powyższym, aby zainteresować grupę państw rozwijających się, ChRL wykorzystuje relacyjność, która kładzie nacisk na znaczenie relacji, kultury i tradycji w międzynarodowych stosunkach. Promuje ona brak uniwersalnych norm i reguł oraz dialog, negocjacje i elastyczność w rozwiązywaniu konfliktów, co ma być zbieżne z celami polityki zagranicznej Globalnego Południa. W praktyce, przekłada się to na wykorzystanie zasad relacyjności w swojej aktywności międzynarodowej, zwłaszcza w ramach inicjatyw takich jak Globalna Inicjatywa Rozwoju, Globalna Inicjatywa Bezpieczeństwa i Globalna Inicjatywa Cywilizacyjna. Chiny starają się zyskać wpływ na państwa Globalnego Południa poprzez tworzenie „sieci relacji” i udział w mnogich mechanizmach multilateralnych. Relacyjność stała się zatem kluczowym elementem polityki zagranicznej Chin. W tym kontekście szczególnie ważna jest analiza zaangażowania Chin w kontakty z grupą G77 oraz powstanie Grupy Przyjaciół Globalnej Inicjatywy Rozwoju, które nominalnie służą ochronie interesów państw rozwijających się, ale przede wszystkim interesów chińskich. Chiny wykorzystując asymetrię polityczno-gospodarczą i coraz częściej rolę donatora w ramach Pasa i Szlaku, pod parasolem promocji celów zrównoważonego rozwoju, będą starać się realizować przy tym własne cele polityki zagranicznej. Istnieje jednak narastający problem, gdyż niektóre inicjatywy Chin, takie jak Forum Pasa i Szlaku, stają się niedoreprezentowane, co wpływa na ich skuteczność i ma negatywny wpływ na efektywność prowadzonej polityki. Z tym musza się liczyć władze w Pekinie. W kontekście relacyjności, aktywność Chin oznaczać będzie zacieśnianie bliskich i zaufanych stosunków między państwami Globalnego Południa na podstawie wspólnych wartości, interesów i celów. Kreowanie chińskiej polityki zagranicznej, nominalnie zakładającej szacunek dla suwerenności i nieingerencji w sprawy wewnętrzne innych krajów, a także promowanie dialogu i współpracy na równych prawach, skupione jest właśnie na budowie „przyjaznych relacji”. Jest to szczególnie widoczne właśnie na przykładzie krajów rozwijających się, zwłaszcza w grupie G77, gdzie Chiny angażują się w rozwój stosunków bilateralnych, wzmacniając je w ramach licznie podpisywanych strategicznych partnerstw (ostatnio podpisano takie m.in. z Wyspami Salomona; szersza analiza dostępna w Monitor Chiny w ONZ wrzesień 2023). Pomimo występującej - korzystnej dla Chin - asymetrii z każdym z partnerów Globalnego Południa, takie „skracanie dystansu” ośmiela Chiny do promocji własnych wartości, które miałby być przyjęte przez członków Grupy w ramach realizacji wspólnych interesów. W tym kontekście należy przywołać wystąpienie wicepremiera ChRL Li Xi podczas szczytu G77 w Hawanie, gdzie na koniec własnego wystąpienia przystąpił do promocji wizji Xi Jinpinga „w celu budowania społeczności ze wspólną przyszłością dla ludzkości” oraz trzech globalnych inicjatyw (GDI, GSI, GCI), które oferowały „chińskie podejście do trwałego pokoju, większego rozwoju i ściślejszej współpracy na świecie a także stanowią ważną platformę pogłębiania współpracy Południe-Południe”.