26.11.2024
Format Jangcy-Wołga jest przykładem, jak mechanizmy subnarodowe mogą wzmacniać strategiczne relacje dwustronne na szczeblu centralnym, jednocześnie wspierając lokalny rozwój i integrację w ramach szerszych międzynarodowych inicjatyw. Przynajmniej w teorii. Obecnie Chiny stały się głównym źródłem finansowania i strategicznego kierunku dwustronnej współpracy w polityce Federacji Rosyjskiej. Wytworzyła się więc nierównowaga sił, w której Rosja pełni rolę dostawcy surowców, a Pekin stara się kierować procesami decyzyjnymi, pełniąc rolę patrona w tej relacji.
Kontekst powstania formatu
Regionalne forum Jangcy-Wołga powstało w październiku 2013 roku podczas spotkania premierów Li Keqianga i Dmitrija Miedwiediewa, jako rezultat wielosektorowej współpracy pomiędzy Chińską Republiką Ludową a Federacją Rosyjską. Format ten stworzył mechanizmy współpracy między regionami Nadwołżańskiego Okręgu Federalnego w Rosji a dorzeczem rzeki Jangcy w Chinach, wykorzystując ich geograficzne i gospodarcze podobieństwa. Głównym celem formatu było więc rozwijanie współpracy regionalnej, w tym wymiany handlowej, inwestycji, transportu oraz kontaktów kulturalnych. Obecnie, w 2024 roku cele te pozostały niezmienne, choć relacje dwustronne uległy modyfikacji na skutek zmieniającej się dynamiki w relacjach obu państw, również w kontekście rywalizacji ze Stanami Zjednoczonymi i państwami Unii Europejskiej.
Jednakże, w 2013 roku, format ten wpisywał się w strategiczne zbliżenie Chin i Rosji, które ewoluowało na tle rosnących napięć z Zachodem, szczególnie rok później, po rosyjskiej inwazji na Ukrainę i aneksji Krymu. Dodatkowo, forum Jangcy-Wołga stanowiło jeden z regionalnych elementów Inicjatywy Pasa i Szlaku (BRI), powstałej również w 2013 roku. Z perspektywy Chin, współpraca z Rosją w ramach tego formatu była także okazją do zwiększenia wpływów w regionie Eurazji oraz promowania wspólnych projektów infrastrukturalnych. Z kolei dla Rosji format Jangcy-Wołga był szansą na ożywienie gospodarcze regionów wzdłuż Wołgi.
Region Nadwołżański gospodarczo charakteryzujący się wysokim uprzemysłowieniem i dobrze prosperującym rolnictwem, uzupełnia więc zaawansowane sektory produkcji oraz innowacji technologicznych typowych dla obszarów górnego oraz środkowego biegu rzeki Jangcy. Projekty realizowane w ramach tej współpracy często dotyczą inwestycji w rolnictwo, produkcję chemikaliów oraz infrastrukturę. Współpraca wykracza jednak poza kwestie ekonomiczne, promując także „obszary miękkie” takie jak wymiany edukacyjne, kulturalne i naukowe, czego przykładem jest sojusz uniwersytetów „Wołga-Jangcy”, w ramach którego coroczne spotkania odbywają się regularnie po dziś dzień. Warto nadmienić, że wspólna zależność od dużych systemów rzecznych – Wołgi i Jangcy – stwarza również możliwości wymiany najlepszych praktyk w zakresie zarządzania zasobami wodnymi pomiędzy oboma państwami.
Podsumowując, kluczowe obszary działań formatu obejmują rozwój infrastruktury transportowej, wymianę edukacyjną i kulturalną oraz realizację wspólnych inwestycji w strategicznych sektorach, takich jak energetyka czy przemysł ciężki. Dzięki tej inicjatywie oba państwa mogą rozwijać relacje bilateralne, a także przyczyniać się do rozwoju mniej uprzemysłowionych regionów położonych wzdłuż obu rzek. W obecnej sytuacji geopolitycznej format może pełnić też rolę stricte polityczną, służącą mitygowaniu „zachodnich” sankcji nałożonych na Rosję. Jak jednak funkcjonowanie forum Jangcy-Wołga wygląda w rzeczywistości?
Znaczenie geopolityczne i strategiczne
Zdecentralizowana współpraca międzynarodowa w ramach koncepcji „regionów partnerskich” stanowi strategiczne podejście do zacieśniania więzi chińsko-rosyjskich. Pozwala ona na bezpośrednią kooperację pomiędzy regionami omijając ograniczenia, które często towarzyszą tradycyjnej dyplomacji na szczeblu państwowym. Jest to szczególnie istotne w kontekście ewentualnego mitygowania sankcji politycznych lub gospodarczych, ponieważ paradyplomacja jest z natury elastyczna, co umożliwia partnerom dostosowywanie współpracy ad hoc do jej specyficznych potrzeb. Tego typu strategia okazuje się szczególnie skuteczna w utrzymywaniu funkcjonalnych relacji, zapewniając ciągłość dialogu pomiędzy państwami, ale na szczeblu subpaństwowym. Choć w przypadku Chin oraz Rosji, szczebel ten często jest wykorzystywany, jako zasób polityki zagranicznej państwa.
Projekty realizowane w ramach współpracy regionalnej są postrzegane jako mniej kontrowersyjne politycznie przede wszystkim dlatego, że nie przyciągają uwagi opinii publicznej w takiej skali, jak inicjatywy realizowane pomiędzy państwami. Ponadto, tego typu współpraca przynosi konkretne korzyści ekonomiczne, takie jak przyciąganie inwestycji, czy zwiększenie ruchu turystycznego, co prowadzi do namacalnego rozwoju regionalnego. Ważnym aspektem jest również budowanie więzi społecznych, które sprzyjają wzajemnemu zrozumieniu, jak to jest w przypadku współpracy regionu Heilongjiang z przygranicznymi rosyjskimi miastami. Ostatecznie jednak sukces formatu Jangcy-Wołga zależy w dużej mierze od trwałości zainteresowania i inwestycji ze strony ChRL, ponieważ każda zmiana priorytetów Chin wpływa na rentowność zaimplementowanych już projektów.
Tym samym, format Jangcy-Wołga jest więc przykładem, jak mechanizmy subnarodowe mogą wzmacniać strategiczne relacje dwustronne, jednocześnie wspierając integrację w ramach szerszych międzynarodowych inicjatyw takich jak Inicjatywa Pasa i Szlaku oraz Euroazjatycka Unia Gospodarcza (EAEU), ponieważ ma on na celu pogłębienie więzi gospodarczych poprzez dostosowanie regionalnych sektorów przemysłu. Należy jednak wskazać na potrzebę synchronizacji formatu Jangcy-Wołga przez oba państwa z inicjatywami takimi jak BRI oraz EAEU w ramach długoterminowych strategii, co jest kluczowe dla ich dalszego rozwoju. Obecnie jednak takie strategie nie są realizowane, a format spełnia „doraźną” rolę wobec aktualnych wyzwań geopolitycznych.
Format Jangcy-Wołga a rozwój gospodarczy i regionalny
Regiony Chin położone nad rzeką Jangcy takie jak Jiangsu, słyną z zaawansowanej infrastruktury, mocy produkcyjnej oraz wyspecjalizowanej technologii. Z kolei region Wołgi, bogaty w zasoby naturalne, takie jak ropa, gaz i produkty rolne, oferuje znaczny potencjał gospodarczy w sektorach takich jak energia, przemysł oraz rolnictwo. Są to więc regiony komplementarne.
Jednak, pomimo tego, infrastruktura logistyczna oraz transportowa pomiędzy regionami Wołgi i Jangcy jest niewystarczająca, aby w pełni wykorzystać ich potencjał gospodarczy. Mniejszy rozmiar rynku i niższa siła nabywcza w regionie Wołgi stanowią wyzwania dla przyciągania inwestycji z regionu Jangcy – około 360 milionów mieszkańców w porównaniu do zaledwie 29,4 miliona w regionie Wołgi. Różnice te wpływają na dynamikę handlową i atrakcyjność inwestycyjną. Dodatkowo, lokalne przedsiębiorstwa nie są gotowe na zagraniczne inwestycje z powodu niewystarczającej infrastruktury i systemów wsparcia.
Dla przykładu, stworzenie specjalnych stref ekonomicznych oraz terytoriów o przyspieszonym rozwoju społeczno-gospodarczym (TOSER) w Rosji, mających na celu wspieranie inwestycji w regionie Wołgi, nie przyniosło oczekiwanego wzrostu chińskich inwestycji bezpośrednich. Podobnie, pomimo że istnieją liczne wspólne przedsięwzięcia rolnicze, infrastrukturalne czy przemysłowe, projekty te często utykały w martwym punkcie z powodu nieefektywności, opóźnień i braku skoordynowanych działań pomiędzy regionami a rządami centralnymi.
Co więcej, geograficzna odległość oraz różne systemy normatywne utrudniają ustanowienie szlaków handlowych. Obecnie istnieje tylko jedno główne połączenie kolejowe z Chongqingu do Europy „Yuxinou” łączące bezpośrednio oba regiony. Problemy te są dodatkowo zaostrzone przez biurokratyczne regulacje, które w przypadku ściśle scentralizowanych państw jakimi są Chiny oraz Rosja, spowalniają realizację wspólnych projektów. Pomimo wielu porozumień i umów bilateralnych, rzeczywiste wyniki w zakresie handlu oraz przepływów inwestycyjnych pozostają na niezadawalających dla obu państw poziomie.
Zaskakująco, podczas gdy handel i inwestycje nie rozwijają się w znaczący sposób, wymiany humanitarne i kulturalne stały się najbardziej obiecującymi obszarami współpracy. Obejmują one programy edukacyjne, festiwale kulturalne oraz kontakty międzyludzkie. Sukces tych przedsięwzięć wynika z mniejszych barier biurokratycznych. W przeciwieństwie do handlu czy dużych projektów infrastrukturalnych, które wymagają koordynacji na wielu poziomach zarządzania, inicjatywy kulturalne i humanitarne są łatwiejsze do realizacji, co jest typowe dla efektywnie działającej paradyplomacji. W związku z tym „obszary miękkie” współpracy stały się jedynym trwałym elementem kooperacji w ramach formatu Jangcy-Wołga.
Mechanizm omijania sankcji?
Format Jangcy-Wołga może stanowić skuteczną strategię dla Rosji, pozwalającą na utrzymanie działalności gospodarczej pomimo sankcji nałożonych przez państwa zachodnie. Odbywać się to może poprzez wykorzystanie władz lokalnych oraz prywatnych przedsiębiorstw, które nie są bezpośrednio powiązane z rosyjskimi podmiotami państwowymi, które to z kolei są bezpośrednio narażone na ryzyko sankcji wtórnych.
Zgodnie z dokumentem opublikowanym przez U.S.-China Economic and Security Review Commission nazwanym „Stanowisko Chin w sprawie inwazji Rosji na Ukrainę: Kluczowe wydarzenia i oświadczenia od 21 lutego 2022 r. do 31 października 2024 r.”, omijanie sankcji poprzez fora regionalne jest rzeczywistym zagrożeniem dla państw Zachodu. Raport w jednym z punktów stanowi, że zgodnie z doniesieniami Nikkei Asia, lokalni urzędnicy rządowi w prowincjach Syczuan, Zhejiang, Heilongjiang i Shandong wyrażają zainteresowanie zwiększeniem handlu między lokalnymi firmami a podmiotami rosyjskimi. Co więcej, urzędnicy prowincji Shandong zorganizowali konferencję, w której wzięli udział producenci komponentów mechanicznych oraz elektrycznych z obu państw. Oddział Chińskiej Izby Handlu Międzynarodowego w Chongqing nawiązał również współpracę z państwowym Bankiem Kunlun w celu ułatwienia eksportu do Rosji. Ten sam bank został wcześniej ukarany przez Departament Skarbu USA w 2012 r. za świadczenie usług finansowych irańskim bankom.
Co więcej, należy też wyróżnić rolę współpracy banków w ramach Pasa Ekonomicznego Rzeki Jangcy, który łączy 11 prowincji i miast wzdłuż tej rzeki. Nie jest to bank centralny ChRL, choć korzysta na dotacjach z China Development Bank (CDB). Może on więc współpracować ze swoimi rosyjskimi odpowiednikami, udzielając im pożyczek, co nie może być tak wnikliwie prześwietlane przez UE, jak w przypadku współpracy banków centralnych obu państw. Strategia ta przynosi Rosji liczne korzyści, ponieważ zapewnia odporność gospodarczą, umożliwiając dalsze zaangażowanie ekonomiczne z Chinami. Pogłębiając współpracę między regionami, Moskwa utrzymuje kanał handlowy i inwestycyjny, który jest trudniejszy do zakłócenia przez mocarstwa zachodnie.
Quo vadis formacie Jangcy-Wołga?
Dominacja Chin w finansowaniu i podejmowaniu decyzji w ramach formatu Jangcy-Wołga ujawnia istotne nierówności gospodarcze oraz polityczne w dwustronnych relacjach. Ta dominacja może budzić obawy dotyczące rosnącej zależności Rosji od Chin, szczególnie gdy format nie przyniósł przełomu w zakresie handlu regionalnego czy realizacji projektów. Co więcej, pandemia COVID-19 zakłóciła łańcuchy dostaw, opóźniła harmonogramy projektów i skomplikowała logistykę oraz koordynację między dwoma regionami.
Choć Rosja dysponuje bogatymi zasobami naturalnymi, takimi jak energia i produkty rolne, brak zaawansowanej infrastruktury i technologii w jej regionach sprawia, że jest ona mocno zależna od chińskiego wsparcia finansowego i technologicznego. Istnieje znaczna różnica w rozmiarze gospodarki między regionem rzeki Jangcy a regionem rzeki Wołgi. Dla przykładu, w 2018 roku różnice w lokalnym PKB wynosiły 16:1 na korzyść strony chińskiej.
Ta zależność od Chin w zakresie finansowania rodzi obawy o długoterminową niezależność gospodarczą Rosji. Ponieważ Chiny kierują większością inwestycji, przyszłość programu coraz bardziej będzie zależna od chińskich priorytetów, które nie zawsze muszą być zgodne z długofalowymi celami strategicznymi Rosji. Dodatkowo, strona chińska staje się coraz bardziej ostrożna w ocenie korzyści z tej współpracy, co jest związane z ograniczoną pojemnością rynkową regionów Federacji Rosyjskiej. W 2018 roku całkowita wartość handlu zagranicznego oby regionów wynosiła 7:1 znowu na korzyść strony chińskiej.
Ambitne cele programu, które obejmowały tworzenie silnych powiązań handlowych, zwiększenie inwestycji i wzmocnienie współpracy regionalnej, w dużej mierze pozostały niezrealizowane, ponieważ problemy makroekonomiczne w Rosji oraz nierównomierny rozwój regionów stanowią przeszkody w rozwoju współpracy z Chinami. Niemniej jednak, dostosowanie systemów podatkowych i finansowych mogłoby zwiększyć atrakcyjność inwestycyjną tych obszarów.