19.12.2023
W 2023 r. ASEAN i Japonia obchodzą 50. rocznicę oficjalnego partnerstwa czego zwieńczeniem był specjalny szczyt liderów, który odbył się w dniach 16-18 grudnia w Tokio. W ciągu ostatnich pięciu dekad wyraźnej zmianie uległa zarówno pozycja ASEAN jak i Japonii w regionie, ale jednocześnie zmieniło się środowisko międzynarodowe, w którym funkcjonują państwa azjatyckie, głównie za sprawą podważenia hegemonii Stanów Zjednoczonych poprzez wzrost potęgi Chin i eskalację chińsko-amerykańskiej rywalizacji strategicznej. W związku z tym zarówno Japonia jak i państwa Azji Południowo-Wschodniej mierzą się z podobnymi wyzwaniami, a co za tym idzie zacieśnienie współpracy leży w interesie obu stron, zwłaszcza ASEAN.
Równorzędne partnerstwo w obliczu wspólnych wyzwań
Podczas gdy pod koniec lat 60-tych XX wieku Japonia stała się drugą największą gospodarką na świecie, przewyższając własny potencjałem wszystkie państwa Azji Południowo-Wschodniej, tak w 2022 r. skumulowane PKB ASEAN wyniosło 3,6 bln USD, co stanowi 85% PKB Japonii. Na przestrzeni ostatnich lat dystans pod względem rozwoju gospodarczego uległ wyraźnemu zmniejszeniu i biorąc pod uwagę potencjał ekonomiczny Azji Południowo-Wschodniej wszystko wskazuje na to, że ta luka będzie się konsekwentnie zmniejszać w nadchodzących latach. Na tej podstawie można stwierdzić, że Japonia i ASEAN stają się coraz bardziej równorzędnymi partnerami, co będzie sprzyjało pogłębianiu dalszej współpracy.
Eskalacja chińsko-amerykańskiej rywalizacji sprawie, że środowisko regionalne staje się coraz bardziej niestabilne i nieprzewidywalne, co zwiększa presję jednoznacznego opowiedzenia się po jednej ze stron. Zarówno Japonia jak i państwa członkowskie ASEAN nie mogą sobie jednak pozwolić na podjęcie tego rodzaju decyzji.
Dla Japonii sojusz ze Stanami Zjednoczonymi stanowi fundament polityki zagranicznej i bezpieczeństwa państwa, a współpraca z USA została wskazana jako jeden z głównych priorytetów długoterminowej strategii japońskiego rządu na rzecz utrzymania pokoju i stabilności regionu w opublikowanej rok temu Strategii Bezpieczeństwa Narodowego. Co więcej Chiny stanowią bezpośrednie zagrożenie dla japońskich interesów z uwagi na spór terytorialny o Wyspy Senkaku na Morzu Wschodniochińskim. Z drugiej strony Chiny odgrywają bardzo ważną rolę dla japońskiego biznesu. Są również głównym partnerem handlowym Japonii oraz trzecim co do wielkości odbiorcą japońskich inwestycji bezpośrednich w 2022 r.
W przypadku ASEAN, Stany Zjednoczone również odgrywają ważną rolę jako jeden z głównych partnerów handlowych oraz największe źródło inwestycji. Niemniej jednak fundamentalne znaczenie dla Azji Południowo-Wschodniej ma amerykańskie wsparcie w obszarze bezpieczeństwa. Zwłaszcza w kontekście ekspansjonistycznej polityki Chin na Morzu Południowochińskim, gdzie w spory są zaangażowane cztery państwa członkowskie ASEAN. Amerykańskie siły zbrojne korzystają z baz wojskowych na Filipinach i w Singapurze, ale angażują się także w liczne szkolenia oraz ćwiczenia z pozostałymi państwami Azji Południowo-Wschodniej, jak chociażby SEACAT (Southeast Asia Cooperation and Training).
Trzy filary rozwoju współpracy ASEAN-Japonia
Za jeden z głównych filarów rozbudowy stosunków bilateralnych należy uznać zaangażowanie obu stron w działania na rzecz wolnego, otwartego oraz opartego na zasadach porządku regionalnego poprzez wzmocnienie współpracy z zakresu bezpieczeństwa, ze szczególnym uwzględnieniem domeny morskiej w ramach ASEAN Outlook on Indo-Pacific (AOIP) oraz japońskiej Free and Open Indo-Pacific (FOIP). Na przestrzeni ostatnich lat Japonia konsekwentnie wspiera wysiłki Filipin (10 wielozadaniowych statków patrolowych w 2013 r. i 2 statków patrolowych w 2022 r.) oraz Wietnamu (6 używanych statków patrolowych oraz 6 kolejnych jednostek do 2025 r.) na rzecz podnoszenie zdolności straży przybrzeżnej. Oprócz tego japoński rząd przeprowadził spotkania w formule 2+2 (ministrów obrony i spraw zagranicznych) z filipińskimi i indonezyjskimi odpowiednikami, a także realizuje transfer sprzętu wojskowego do celów obronnych dla części państw ASEAN, między innymi Filipin, Malezji, Wietnamu, Tajlandii oraz Indonezji.
Nie bez znaczenia pozostaje również drugi filar jakim jest rozwój ekonomiczny. Japonia niejednokrotnie pokazała, że jest wiarygodnym partnerem w tym obszarze, który jest gotów wesprzeć państwa Azji Południowo-Wschodniej. Pod koniec lat 90-tych XX wieku japoński rząd przekazał ponad 40 mln USD wsparcia w odpowiedzi na azjatycki kryzys finansowy. Z kolei w dobie pandemii koronawirusa Tokio zapewniło pożyczki w wysokości 2,5 mld USD na rzecz finansowego wsparcia oraz utworzenia centrum ASEAN do spraw sytuacji nadzwyczajnych w zakresie chorób i zdrowia publicznego (ASEAN Centre for Public Health Emergencies and Emerging Diseases). Należy do tego dodać oficjalną pomoc rozwojową Japonii dla państw ASEAN, która w latach 2015-2021 wynosiła 4 mld USD rocznie. Biorąc pod uwagę fakt, że Japonia jest członkiem dwóch największych na świecie umów o wolnym handlu - Regionalnego Kompleksowego Partnerstwa Gospodarczego (Regional Comprehensive Economic Partnership, RCEP) jak i Całościowego i Progresywnego Partnerstwa Transpacyficznego (Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership, CPTPP) – obie strony dysponują daleko idącymi możliwościami w obszarze wzmocnienia łańcuchów dostaw oraz zwiększenia wymiany handlowej. Ponadto duża część państw ASEAN posiada odpowiednie warunki umożliwiające dywersyfikację produkcji i przeniesienia części japońskich fabryk z Chin, ograniczając ryzyko negatywnych skutków kolejnej eskalacji chińsko-amerykańskiej wojny handlowej. Warto zaznaczyć, że Japonia posiada kluczowe znaczenie dla ASEAN w kontekście funkcjonowania międzynarodowych formatów takich jak G7 oraz G20, gdzie może pełnić rolę adwokata państw Azji Południowo-Wschodniej przedstawiając obawy regionu i wspierać inicjatywy zorientowane na mobilizacji zasobów w celu zaadresowania najpilniejszych potrzeb ASEAN. Jest to szczególnie istotne w przypadku G7, gdzie nie zasiada żaden przedstawiciel Azji Południowo-Wschodniej, a to właśnie na tym forum bardzo często zapadają decyzje dotyczące finansowania inicjatyw klimatycznych, infrastrukturalnych oraz rozwojowych. O tym jak duże znaczenie ma aktywność Japonii na forach międzynarodowych najlepiej świadczy szczyt G20 na Bali z listopada 2022 r., podczas którego Japonia wspólnie ze Stanami Zjednoczonymi wsparła utworzenie partnerstwa na rzecz sprawiedliwej transformacji energetycznej (Just Energy Transition Partnership) z Indonezją. Indonezja stała się zaledwie drugim państwem, z którym zawarto tego rodzaju partnerstwo, a jego wynikiem było zebranie 20 mld USD na wsparcie programu transformacji energetycznej i redukcji emisji dwutlenku węgla.
Ostatni filar opiera się na wzmocnieniu wzajemnego zrozumienia i zaufania poprzez wymianę kulturową, intelektualną oraz turystyczną. W tym obszarze również można odnotować wyraźne postępy biorąc pod uwagę doświadczenia regionu Azji Południowo-Wschodniej z okresu japońskiej okupacji w trakcie II wojny światowej czy antyjapońskich protestów i bojkotu japońskich produktów w latach 70-tych XX wieku. Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi przez singapurski ośrodek badawczy ISEAS-Yusof Ishak Institute w latach 2019-2023 Japonia cieszy się największym poziomem zaufania wśród przedstawicieli państw członkowskich ASEAN. Zgodnie z najnowszymi wynikami tych badań Japonia jest również liderem, jeżeli chodzi o najbardziej pożądany cel podróży turystycznych. Potwierdzają to dane Japońskiej Narodowej Organizacji Turystycznej z 2023 r., według których turyści z Azji Południowo-Wschodniej stanowili jedną czwartą z 1,3 miliona turystów, którzy odwiedzili Japonię od czasu złagodzenia pandemii koronawirusa.
Specjalny szczyt liderów ASEAN-Japonia
Po tym jak we wrześniu bieżącego roku zawarto kompleksowe partnerstwo strategiczne ASEAN-Japonia (ASEAN-Japan Comprehensive Strategic Partnership) podczas 26. szczytu ASEAN-Japonia w Dżakarcie, przyszła pora na zwieńczenie obchodów 50. rocznicy w postaci specjalnego szczytu z udziałem liderów. Wydarzenie z 17 grudnia pokazało, że po 50 latach budowy i rozwoju relacji dwustronnych dochodzi do zmiany priorytetów ze współpracy ekonomicznej na obszar bezpieczeństwa, a w szczególności bezpieczeństwa morskiego. Jest to wyraźnie widoczne w wydanych po spotkaniu dokumentach, zarówno wspólnym oświadczeniu jak i planie wykonawczym. Podjęto również szereg innych decyzji świadczących o tym, że Japonia zamierza przejąć większą odpowiedzialność za kształtowanie architektury bezpieczeństwa w regionie Indo-Pacyfiku w ramach swojej „realistycznej dyplomacji (realism diplomacy)”.
Zaledwie kilka tygodni po tym jak Japonia podniosła rangę stosunków dwustronnych z Wietnamem do kompleksowego partnerstwa strategicznego, ta sama decyzja zapadła w przypadku relacji z Malezją podczas spotkania premierów Kishidy Fumio oraz Anwara Ibrahima na marginesie szczytu w Tokio. We wspólnym oświadczeniu podkreślono, że podniesienie rangi stosunków ze strategicznego partnerstwa zawartego w 2015 r. do kompleksowego strategicznego partnerstwa jest symbolem rozpoczęcia nowego rozdziału w relacjach bilateralnych. Dodatkowo przedstawiciele obu państw podpisali porozumienie w sprawie grantu dla Malezji o wartości 2,8 mln USD w ramach japońskiego programu oficjalnej pomocy w obszarze bezpieczeństwa (official security assistance, OSA). Środki finansowe zostaną przeznaczone na wzmocnienie bezpieczeństwa morskiego Malezji, poprzez pozyskanie łodzi ratowniczych oraz sprzętu monitorującego do zadań wywiadowczych. Warto zaznaczyć, że oprócz Malezji beneficjentem OSA są również Filipiny, które otrzymały 4 mln USD podczas wizyty premiera Japonii w listopadzie bieżącego roku. Japonia i Malezja zobowiązały się także do wzmocnienia współpracy straży przybrzeżnych oraz marynarek wojennych obu państw. Kompleksowy plan podnoszenia zdolności Malezji z zakresu świadomości w domenie morskiej w dobie rosnących napięć na Morzu Południowochińskim, stanowi zatem realizację zapowiedzi premiera Kishidy Fumio, które wygłosił podczas swojej listopadowej wizyty w Kuala Lumpur. Natomiast szybka realizacja złożonych deklaracji przyczynia się do konsolidacji zaufania regionu Azji Południowo-Wschodniej do Japonii.
Na marginesie szczytu w Tokio spotkali się także prezydent Indonezji Joko Widodo oraz premier Kishida Fumio razem z ministrami spraw zagranicznych. W ramach spotkania podpisano noty w sprawie zakupu dużej jednostki patrolowej dla indonezyjskiej straży przybrzeżnej (BAKAMLA) o wartości 63,7 mln USD, która zostanie zbudowana w Japonii. Z kolei na spotkaniu prezydenta Ferdinanda Marcosa Jr. z premierem Japonii nie tylko podpisano protokół ustaleń o współpracy pomiędzy strażami przybrzeżnymi, ale liderzy podkreślili również, że będą dążyć do jak najszybszego sfinalizowania negocjacji w sprawie umowy o wzajemnym dostępie (Reciprocal Access Agreement, RAA) sił zbrojnych, które będzie miało fundamentalne znaczenie dla rozwoju dwustronnych relacji w obszarze bezpieczeństwa.
Podsumowanie
Zmiana priorytetów ze współpracy ekonomicznej na obronność i bezpieczeństwo w relacjach ASEAN-Japonia najprawdopodobniej ulegnie konsolidacji w nadchodzących latach. Jest to bezpośredni skutek coraz bardziej niestabilnego środowiska międzynarodowego jak i obecnej sytuacji w regionie Indo-Pacyfiku, co ma związek z chińsko-amerykańską rywalizacją oraz coraz bardziej agresywną polityką Pekinu, zwłaszcza na Morzu Południowochińskim oraz Cieśninie Tajwańskiej. Ostatnie miesiące aktywności japońskiej administracji jasno pokazują, że priorytetowo są traktowane państwa Azji Południowo-Wschodniej zaangażowane w spory morskie oraz terytorialne na Morzu Południowochińskim. Przyjęcie takiej postawy leży w interesie Tokio, albowiem Japonia również zmaga się z chińską asertywnością na Morzu Wschodniochińskim. Wzmożona aktywność Japonii w obrębie podnoszenia zdolności z zakresu bezpieczeństwa morskiego, ale również szeroka oferta możliwości o charakterze ekonomicznym stwarza jednocześnie doskonałe warunki dla państw członkowskich ASEAN, które nie muszą się ograniczać do wyboru pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Chinami. Japonia stanowi dla nich „trzecią drogę”, umożliwiającą oddalenie widma konieczności opowiedzenia się po jednej ze stron w rywalizacji mocarstw i ułatwiającą balansowanie pomiędzy skonfliktowanymi stronami.