16.07.2024
W Manili odbyło się drugie spotkanie ministrów obrony i spraw zagranicznych Filipin oraz Japonii w formacie 2+2, podczas którego doszło do podpisania umowy o wzajemnym dostępie (Reciprocal Access Agreement, RAA) sił zbrojnych. Nowe porozumienie nie tylko stanowi duży postęp w przypadku zacieśnienia dwustronnej współpracy z zakresu bezpieczeństwa, ale jednocześnie otwiera nowe możliwości dla formatów minilateralnych z udziałem tych państw. Przede wszystkim chodzi o współpracę trójstronną pomiędzy Filipinami, Japonią i Stanami Zjednoczonymi (JAPHUS), a także czterostronną, gdzie do trójki wymienionych wcześniej państw należy dodać Australię (SQUAD). Warto jednak zaznaczyć, że rząd Filipin od kilku lat konsekwentnie rozszerza sieć powiązań z państwami o podobnych poglądach w celu wzmocnienia swojej pozycji w dobie ekspansjonistycznej polityki Pekinu, poprzez zrównoważenie ograniczonego potencjału militarnego kraju. Przyjęcie takiej strategii ma jednocześnie zapobiec całkowitej zależności Filipin od Stanów Zjednoczonych pod względem bezpieczeństwa.
Do pierwszego w historii spotkania przedstawicieli Filipin i Japonii w formacie 2+2 doszło 9 kwietnia 2022 r. w Tokio, czyli jeszcze w okresie prezydentury Rodrigo Duterte. Jest to bardzo dobry przykład na to, że w przeciwieństwie do relacji filipińsko-amerykańskich, stosunki na linii Manila-Tokio nie podlegają tak dużym zawirowaniom towarzyszącym zmianom na stanowisku prezydenta Filipin. Zgodnie z oficjalnym oświadczeniem ministerstwa spraw zagranicznych Japonii już wtedy obie strony rozważały możliwość zawarcia RAA.
Wraz z przejęciem prezydentury przez Ferdinanda Marcosa Jr. oraz wzrostem napięć na Morzu Południowochińskim doszło do gwałtownego przyspieszenia działań na rzecz rozwoju filipińsko-japońskiej współpracy obronnej. W tym kontekście na szczególną uwagę zasługuje wizyta premiera Kishidy Fumio w Manili, do której doszło w listopadzie 2023 r. Podczas spotkania liderów obu państw ogłoszono rozpoczęcie oficjalnych negocjacji w sprawie RAA. Oprócz tego Filipiny – obok Malezji, Fidżi i Bangladeszu - znalazły się w pierwszej grupie państw, które otrzymały wsparcie w ramach japońskiego programu oficjalnej pomocy w obszarze bezpieczeństwa (official security assistance, OSA). Filipiny uzyskały grant o wartości ponad 4 mln USD na pozyskanie systemu radarowego w celu wzmocnienia zdolności z zakresu nadzoru wybrzeża oraz zwiększenia świadomości w domenie morskiej. Ponadto premier Japonii zapowiedział udzielenie niskooprocentowanej pożyczki w wysokości 525 mln USD na rzecz zakupienia dla filipińskiej straży przybrzeżnej pięciu wielozadaniowych statków patrolowych. Umowa w tej sprawie została podpisana w maju 2024 r. i przewiduje dostarczenie pięciu nowych statków zbudowanych w Japonii w latach 2027-2028.
Na początku lipca 2024 r. doszło do drugiego spotkania w formacie 2+2, tym razem w Manili. Zgodnie ze wcześniejszymi zapowiedziami minister obrony Filipin Gilberto Teodoro Jr oraz minister spraw zagranicznych Japonii Yoko Kamikawa podpisali RAA w obecności prezydenta Ferdinanda Marcosa Jr. Na mocy tej umowy siły zbrojne obu państw będą mogły brać udział w ćwiczeniach na terytorium Filipin oraz Japonii, misjach mających na celu przeciwdziałanie skutkom katastrof naturalnych, a także wspólnych patrolach. Wszystkie ułatwienia wynikające z ram zawartych w umowie wejdą w życie po zatwierdzeniu przez filipiński senat oraz japoński parlament. Zgodnie z art. VII sekcji 21 konstytucji Filipin z 1987 r. porozumienie musi uzyskać poparcie ze strony 2/3 senatorów, co należy uznać za formalność, biorąc pod uwagę daleko idącą aprobatę dla zacieśniania relacji z Japonią na wewnętrznej scenie politycznej. Warto również zaznaczyć, że Filipiny są czwartym państwem, z którym Japonia zawarła tego rodzaju porozumienie i pierwszym z regionu Azji Południowo-Wschodniej. Do tej pory Tokio podpisało analogiczne umowy ze Stanami Zjednoczonymi (1960), Australią (2022) i Wielką Brytanią (2023). Tymczasem Filipiny dysponują podobnymi porozumieniami ze Stanami Zjednoczonymi (1999) oraz Australią (2012).
Przedstawiciele obu państw wyraźnie podkreślili, że nowe porozumienie ma przełomowe znaczenie dla stosunków dwustronnych, które osiągnęły najwyższy poziom w historii. Umowa ma się przyczynić do promocji bezpieczeństwa i współpracy obronnej, co pozwoli na utrzymanie stabilności w regionie Indo-Pacyfiku. Biorąc pod uwagę obecną sytuacją na Morzu Południowochińskim, moment finalizacji RAA nie mógł być lepszy. Niespełna miesiąc przed spotkaniem w Manili doszło do poważnego incydentu pomiędzy filipińskimi siłami zbrojnymi i chińską strażą przybrzeżną w pobliżu płycizny Second Thomas. Strona chińska skutecznie uniemożliwiła realizację misji zaopatrzeniowej dla filipińskiego garnizonu stacjonującego na wraku statku BRP Sierra Madre, który został osadzony na mieliźnie w 1999 r. i od tamtego czasu pełni rolę posterunku. Incydent z 17 czerwca był trzecim w 2024 r., podczas którego ranni zostali członkowie filipińskiego personelu. Ponadto uzbrojeni w noże i siekiery funkcjonariusze chińskiej straży przybrzeżnej wtargnęli na filipińskie łodzie, niszcząc sprzęt oraz przejmując osiem sztuk broni palnej, przeznaczonej dla żołnierzy stacjonujących na BRP Sierra Madre. O powadze ostatnich wydarzeń na spornym obszarze na Morzu Południowochińskim najlepiej świadczy fakt, że we wspólnym oświadczeniu wydanym po spotkaniu w formacie 2+2 ministrowie obu państw wyrazili poważne zaniepokojenie niebezpiecznymi działaniami Chin w okolicach płycizny Second Thomas. Dodatkowo minister spraw zagranicznych Yoko Kamikawa podkreśliła, iż rząd w Tokio sprzeciwia się unilateralnym próbom zmiany status quo poprzez użycie siły i przymusowych środków. Tego rodzaju stanowiska przedstawicieli innych państw są niezwykle cenne dla filipińskiego rządu, który w ramach realizowanej inicjatywy transparentności dąży do przeciwdziałania chińskiej presji w postaci operacji w tzw. szarej strefie poprzez zwiększanie ryzyka poważnych strat wizerunkowych ponoszonych przez Chiny na arenie międzynarodowej.
Z perspektywy rządu w Manili, finalizacja RAA ma kluczowe znaczenie dla zbalansowania chińskich wpływów na Morzu Południowochińskim. Pekin doskonale zdaje sobie z tego sprawę, dlatego prowadzi narrację, która ma na celu wbicie klina między Filipiny a pozostałych sojuszników. Rzecznik chińskiego ministerstwa spraw zagranicznych Lin Jian stwierdził podczas konferencji prasowej, że region Azji i Pacyfiku nie potrzebuje bloków militarnych lub innych małych ugrupowań, które dążą do konfrontacji na wzór działań podejmowanych w okresie zimnej wojny. Rzecznik nawiązał również do historii Japonii, przypominając ekspansjonistyczną politykę tego kraju w trakcie II wojny światowej, podczas której Filipiny były jedną z ofiar działań zbrojnych. Przestrzegł tym samym przedstawicieli japońskiego rządu przed wypowiedziami i działaniami w domenie bezpieczeństwa militarnego, biorąc pod uwagę historię agresji tego państwa w regionie. Prowadzenie tego rodzaju narracji nie przyniesie jednak dużego skutku, ponieważ od wielu lat Japonia – obok Stanów Zjednoczonych i Australii – jest wskazywana w wynikach badań opinii publicznej jako jeden z najbardziej wiarygodnych partnerów Filipin pod względem współpracy gospodarczej oraz militarnej. Odwoływanie się do militarystycznej przeszłości Japonii ma przede wszystkim służyć uwiarygodnieniu budowanego przez Pekin wizerunku Chin na arenie międzynarodowej jako łagodnego państwa o pokojowych intencjach, które jak wiele innych krajów z regionu było ofiarą mocarstw kolonialnych.
Mimo tego, że RAA ma charakter bilateralny to znaczenie tej umowy wykracza poza ramy stosunków dwustronnych. Dzieje się tak za sprawą dynamicznego rozwoju formatów minilateralnych, których częścią są zarówno Filipiny jak i Japonia. Pierwszym z nich jest trójstronna współpraca Filipin, Stanów Zjednoczonych i Japonii, która jest rozwijana od czerwca 2023 r. za sprawą pierwszych w historii ćwiczeń straży przybrzeżnych tych trzech państw. Bezpieczeństwo w domenie morskiej jest jednym z kluczowych komponentów tego formatu, co były wielokrotnie podkreślane podczas spotkań ministrów spraw zagranicznych oraz doradców do spraw bezpieczeństwa narodowego przeprowadzonych na przestrzeni ostatniego roku. Dużo uwagi tej kwestii poświęcili także liderzy tych państw podczas pierwszego w historii szczytu na najwyższym szczeblu w Waszyngtonie z kwietnia bieżącego roku. RAA było ostatnim brakującym elementem, który do pewnego stopnia ograniczał wykorzystanie pełnego potencjału współpracy pomiędzy tymi państwami, albowiem tylko Japonia i Filipiny nie posiadały odpowiedniego porozumienia regulującego warunki przebywania żołnierzy na terytorium państwa. Wraz z ratyfikacją RAA przez oba państwa otworzą się nowe możliwości wspólnych ćwiczeń wojskowych. Jako przykład można wskazać manewry Balikatan orgaznizowane co roku na Filipinach. W poprzednich latach Japonia angażowała się w tę inicjatywę, ale japońskie siły samoobrony była zazwyczaj reprezentowane przez małą grupę obserwatorów. Bardzo możliwe, że już w przyszłorocznych ćwiczeniach Balikatan japoński kontyngent będzie z jednej strony dużo większy, a z drugiej jego zaangażowanie w realizowane scenariusze operacyjne będzie bardziej kompleksowe.
To samo dotyczy współpracy czterostronnej – SQAUD, w której oprócz Filipin, Stanów Zjednoczonych i Japonii obecna jest również Australia. Ten format jest rozwijany równolegle do trójstronnej współpracy JAPHUS, począwszy od czerwca 2023 r., kiedy doszło do pierwszego spotkania ministrów obrony wszystkich czterech państw na marginesie dialogu Shangri-la w Singapurze. Rozmowy w tej grupie również skupiają się na zagadnieniach związanych z bezpieczeństwem, zwłaszcza w domenie morskiej. Jednym z głównych rezultatów tej współpracy jest inicjatywa wspólnych patroli morskich. Pierwszy został przeprowadzony w kwietniu bieżącego roku na wodach Morza Południowochińskiego, zaledwie kilka tygodni przez drugim spotkaniem przedstawicieli resortów obrony czterech państw, do którego doszło na początku maja 2024 r. w siedzibie amerykańskiego dowództwa Indo-Pacyfiku na Hawajach. Jeżeli weźmiemy pod uwagę fakt, iż RAA reguluje kwestie związane z realizacją patroli morskich to należy przypuszczać, że częstotliwość czterostronnych patroli ulegnie zwiększeniu. Zapisy RAA wpływają bowiem na ograniczenie kosztów oraz czasu przygotowania tego rodzaju przedsięwzięć.
Administracja Ferdinanda Marcosa Jr. nie ogranicza się do wzmacniania własnej architektury bezpieczeństwa w oparciu o formaty, których fundamentem są Stany Zjednoczone. Najlepiej o tym świadczą porozumienia, które zostały zawarte na przestrzeni kilku ostatnich miesięcy z różnymi państwami na całym świecie. W grudniu 2023 r. Filipiny podpisały z Francją list intencyjny o wzmocnieniu współpracy obronnej, który ma doprowadzić do podpisania umowy regulującej warunki przebywania żołnierzy (Visiting Forces Agreement, VFA), będącej odpowiednikiem RAA. Pierwsze rozmowy w tej sprawie miały się odbyć w maju bieżącego roku. Dodatkowo w styczniu 2024 r. filipiński rząd podpisał protokoły ustaleń o współpracy obronnej z Kanadą i Wielką Brytanią. W przypadku Kanady również pojawiły się doniesienia zainteresowaniu obu stron zawarciem VFA. Z kolei w czerwcu 2024 r. Filipiny podpisały z Nową Zelandią umowę dotyczącą wsparcia logistycznego pomiędzy siłami zbrojnymi. Zawarte porozumienie jest traktowane jako wstęp do rozpoczęcia oficjalnych negocjacji nad VFA, albowiem przedstawiciele obu państw publicznie potwierdzili, że odbyły się w tej sprawie wstępne konsultacje. Wszystko wskazuje na to, że rząd w Manili dąży do jak największej dywersyfikacji partnerów w obszarze bezpieczeństwa, co ma pozwolić na większą swobodę pod względem rozwijania zdolności własnych sił zbrojnych, a także ograniczyć zależność od Stanów Zjednoczonych w domenie obronności.